Diệp Văn Kỳ, con trai của Diệp Văn Cương, đỗ cử nhn, luật sư, cũng l một nh bo tiền phong rất c tiếng tăm như cha. Mua lại tờ Đng Php thời bo (1927) từ ng Nguyễn Kim Đnh, sau đổi thnh nhật bo Thần Chung, được sự cộng tc đắc lực của nhm Nguyễn Văn B, Tản Đ, Nguyễn Khắc Hiếu, Đo Trinh Nhất, Trần Huy Liệu, Phan Khi, v.v.. Từ khi lm chủ, ng đ chuyển Đng Php thời bo theo hướng một tờ bo đối lập v Đng Php thời bo trở thnh tờ bo c rất đng bạn đọc khắp Nam, Trung, Bắc. Cũng như cha, ng viết nhiều, đi khi cng với Phan Khi (dưới bt hiệu Tn Việt) v rất m kịch, tuồng (13). ng l nh bo dn tộc, ln tiếng bảo vệ sự hợp nhất chữ quốc ngữ ở 3 kỳ chống lại sự chia rẽ trong những tranh luận tch ring sch gio khoa quốc ngữ ở trong Nam (14) v l người rất rộng lượng, gip đở nhiều nh văn, nh bo như Mộng Đi, Tản Đ..
ng gip đỡ thi sĩ Tản Đ, khi Tản Đ thất bại lm bo An Nam tạp ch thiếu nợ phải vo Nam kiếm sống khoảng năm 1926, trong lc tnh cờ gặp Tản Đ đang lang thang trn đường Catinat (đường Đồng Khởi) trước nh hng Continental m ng v một số bạn đang ngồi bn trong. Mến ti Tản Đ, ng cho 2000$ (một số tiền lớn thời đ) để Tản Đ trở ra Bắc trang tri nợ nần v vo Nam viết cho tờ Đng Php thời bo. ng tr rất hậu hĩnh mỗi thng cho thi sĩ Tản Đ bằng tiền lương quận trưởng (12) v gip đỡ định cư ở Saigon (Xm G, Gia Định) trong ngi nh rộng, tĩnh mịch để thi sĩ c cảm hứng. Tuy vậy thi sĩ Tản Đ cũng c lc bo sắp ln khun m chưa thấy đưa bi. ng Kỳ phải ku ty phi vo Xm G để hối thc bi. Tản Đ vẫn thản nhin thốt một cu lịch sử để đời trong văn học Lm thơ đu phải bửa củi m muốn lc no c lc ấy.
Nh thơ thời tiền chiến Mộng Đi cũng l một người thuở cn trẻ khi vo Saigon đ được ng gip đỡ. Trong dịp cng với nh bo Hoa Đường xng đất đầu năm đến nh Diệp Văn Kỳ thăm, Mộng Đi viết trong hồi k như sau
Sau khi cho php Hoa Đường ma Gioọc (Giọc l giọc tẩu, ống ht thuốc phiện) đầu năm, cụ Diệp quay lại nắm lấy tay ti v bằng giọng thật ấm p ni:
-Xừ Mạnh đến với anh, anh chẳng biết chc g cho ch em m chỉ c mỗi bi thơ ny tặng nhau ngy Xun.
Rồi cụ Diệp cất tiếng cao ngm bi thơ ứng khẩu ấy như sau:
Ci kiếp trần duyn, kiếp đọa đy
Non Tin sao kho lạc loi đy?!
Trớ tru thu thủy hoa in nguyệt
Đỏng đảnh Xun Tiu liễu vẽ my
Sng sắc lập le con nước động
Gi hương phưởng phất cnh hoa lay.
Trng em kh nổi v tnh được
Mượn bt lm duyn để giải khuy.
Ngm xong cụ lấy bt viết ngay vo tờ giấy đoạn vo
phng trong bỏ trong phong b đỏ ra trao ti:
-Bi thơ ny tặng em. tứ của bi thơ th em về chim nghiệm lấy.
Đm hm ấy ti về đến nh, mở ra để đọc lại cho vui. Khng ngờ ngoi tờ thơ cụ viết, cụ cn để ngay ngắn tờ Con Cng năm đồng ngay trong phong b để l x cng mấy chữ ngoằn ngoo trong tờ giấy đỏ:
Cho người em cưng nhất của ta. Cụ k vo bn dưới.
Năm 1945, ng Diệp Văn Kỳ bị m st ở Trảng Bng (Ty Ninh) v bị coi l thn Nhật, uổng mất một ti năng trong lịch sử bo ch Nam kỳ. Ngoi số bi bo ng viết v viết chung với Phan Khi, cn c tc phẩm để lại: Thần i tnh (Rabindranath Tagore), Diệp Văn Kỳ dịch, 1929. Biệt thự nh ng trn đường Trần Hưng Đạo, được qun đội Nhật trưng dụng dng lm nơi chỉ huy, sau qun đội Anh giải giới giao cho Php v được chế độ củ dng lm Bộ Tổng Tham Mưu.
Diệp Văn Cương, hiệu Thọ Sơn, bt hiệu Yn Sa, v qu qun ng ở An Nhơn (gần G Vấp), Gia Định. Thuở nhỏ, Diệp Văn Cương giỏi chữ Hn v quốc ngữ nn được học bổng du học v đỗ t ti ở Php. ng về nước dạy tại trường Chasseloup Laubat (tục danh trường Bổn quốc)(1). Sau lm thng ngn cho to Khm sứ Huế v l thầy dạy học cho vua Đồng Khnh. ng lấy cng cha, Cng nữ Thiện Niệm, con của Thoại Thi Vương Hồng Y, em vua Dục Đức. ng c vai tr trong việc đưa vua Thnh Thi ln ngi, sau khi vua Đồng Khnh mất.
L một tr thức lớn ở miền Nam, năm 1868, ng l chủ bin tờ Phan Yn bo tại Si Gn. Tờ bo quốc ngữ thứ hai sau Gia Định bo (1865) do Trương Vĩnh K v Huỳnh Tịnh Của chủ bin. Nội dung tương tự như Gia Định bo (lc đầu bi trong Gia Định bo đa số l cng bo của chnh quyền Php), với tin địa phương v thư độc giả bằng chữ quốc ngữ, nhưng sau đ c cc bi chnh trị, nn bo bị đng cửa. Tc phẩm của Diệp Văn Cương gồm c: Syllabaire quốc ngữ (sch vần quốc ngữ) (1919), Recueil de morale annamite (1917), dịch tập Phong Ha từ chữ Hn ra chữ quốc ngữ.
Hy nghe Vương Hồng Sển (1) kể về ng:Gần tuổi về hưu, ng trở lại dạy Sử học v Việt văn trường Chasseloup-Laubat như trước. Kẻ viết bi ny khi cn học lớp dưới, đ từng đứng nghe lm ngoi cửa v n hận khng được thọ gio cng ng. Khoảng năm 1919, dạy sử học, ng lấy Sử Diễn Ca L Ngọc Ct ra bnh ch, dạy Việt Văn ng đ biết đem những đoạn xuất sắc trong Kiều, Lục Vn Tin, v Chinh Phụ Ngm ra giải thch cũng l mới lạ. Người ng nẫm thấp hng vĩ, lịch duyệt Bắc Nam, ng ngm thi sang sảng, ni tiếng Ty rất "gin", bnh sanh sở thch ht bội, roi chầu bng bẩy rất mực phong lưu, tuồng ht nằm lng, c đo anh kp phục st đất! Vn ht ng rước lun đo để cả y phục v o mo về nh ht lại ng thưởng thức ring.
ng nổi tiếng v được nhớ đến nhiều trong lịch sử khng phải l v ng l một vị đại thần dưới hai triều vua Gia Long v Minh Mạng được trọng dụng v lm đến chức Thượng thư bộ Hộ m l v tc phẩm Gia Định thnh thng ch c gi trị văn ha, địa ch về miền Nam trong giai đoạn mở mang cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19. Tc phẩm duy nhất ny về miền Nam thời khai hoang mở đất, cho ta những tư liệu qu gi về con người, phong tục, đất đai, địa ch, lịch sử... Nếu nh bc học L Qu Đn c Vn Đi Loại Ngữ cho Bắc v Trung bộ th Trịnh Hoi Đức c Gia Định thnh thng ch cho giai đoạn miền Nam mở đất.
Ngoi ra ng cn l một nh thơ, để lại cc bi thơ tả cảnh đất Gia Định trong tập thơ văn Cấn Trai thi tập. ng l v cc bạn thơ sng lập Bnh Dương thi x v l một trong Gia Định tam thi (Trịnh Hoi Đức, L Quang Định, Ng Nhn Tịnh) thường tập họp lm thơ ở những nơi như cha Gic Lm, g Cy Mai (nay l Phụng Sơn tự, đường 3/2 Saigon), Minh hương gia thạnh, cha Cy Mai..Trong bi thơ tả cảnh ở khu Đầm Sen (Saigon) cuối thế kỷ 18, cho ta thấy cảnh thanh tịnh, hoang sơ ở Saigon hơn 200 năm nay (11).
Lin Chiểu Min u:
m m hạm đạm thủy trung tiu
Dục bi sa u liễm ngọc kiều
Tầm mộng ph tung y lục ci,
Vong cơ nhn khch chẩm hương miệu
Nặc tha xảo thước thu tang đỗ,
Nhiệm nhĩ lưu oanh chức liễu điều,
Du nữ thi lin hưu loạn động,
Cựu minh do đi trục lai triều
Trịnh Hoi Đức
(Cấn trai thi tập)
(Dịch nghĩa:
Chim u (vịt trời, le le) ngủ ở Đầm Sen
Hoa sen sum su vươn cao ln trong nước
Tắm xong, chim u thu lng ngọc lại
Tm mộng, bước chn tri nổi đi theo cc lọng xanh
Qun đời khch nhn nh gối đầu vo cỏ thơm,
Gần chim thước kho lo lấy vỏ gốc cy du (để lm tổ)
Mặc chim oanh lanh lợi dệt cnh liễu
Cc c g i đến hi sen đ ừng lm kinh động
Hẹn cũ * cn chờ theo nước triều ln. )
* Hẹn cũ: Dịch chữ Hn cựu minh do điển u minh chỉ người ở ẩn chốn my nước như c ước hẹn lm bạn với chim u
Năm 1825, ng mất ở Ph Xun, linh cửu được tổng trấn L Văn Duyệt thn hnh hộ tống đưa về qu mẹ ở Bin Ho chn ở phường Trung Dũng, khng xa C Lao phố. Năm 1938, trường Viễn đng Bc cổ xếp mộ ng l di tch v hiện nay l di tch lịch sử quốc gia.
Trong năm 2007, ti đ c dịp đi thăm một số tỉnh, thị x ở Nam bộ, sau đy l một vi nt sơ lược về người Minh Hương v Hoa ngy nay ở cc tỉnh Nam bộ
Cần Thơ: Dọc bến Ninh Kiều, bn sng Hậu c cha ng của người Quảng Đng. Cha được xy ở một vị tr khc cch đy hơn 70 năm, cha được dời đến vị tr đẹp ở bến Ninh Kiều gần đy sau ny. Kiến trc cha bn trong được xy theo chữ Quốc. Bn tri khi bước qua cng l tượng tướng M Tiền đứng cạnh tượng ngưa, bn phải l tượng thờ ng Phước mang đến may mắn. Giữa đền thờ Quan Cng. Dọc theo bến Ninh Kiều, đường Hai B Trưng, gần pha khu chợ ngy trước, cn vi nh xưa của người Hoa v nhiều cửa tiệm của người Hoa trn cc đường Chu Văn Lim, Nam Kỳ Khởi Nghĩa, V Văn Tần đổ ra bến Ninh Kiều. Sau năm 1975, cộng đồng người Hoa ở Cần Thơ c t đi nhiều so với trước.
Sc Trăng: Ngoi thị x Sc Trăng, c rất nhiều cửa hiệu bn bnh pa từ cc cơ sở lm bnh pa An Thnh, Tn Hưng, Cng Lệ Thnh... bnh pa l đặc sản Sc Trăng của người Hoa Triều Chu lm ra. Nhiều vng ở tỉnh Sc Trăng, như huyện Vĩnh Chu, nơi c nhiều vườn nhn, c rất nhiều người Khmer v Hoa cư ngụ, hơn cả người Việt. Đa số dn ở vng ny ni 3 thứ tiếng Khmer, Triều Chu, Việt. Thị x Sc Trăng nay đ trở nn phồn thịnh pht đạt, phố x ban đm rất đng đảo xe cộ. Đường Hai B Trưng gần chợ c nhiều cửa tiệm người Hoa, khng khc g đường Trần Hưng Đạo, Chợ Lớn. Trn đường Trần Minh Ph gc đường Ng Quyền l Hội tương tế người Hoa (18-20 Trần Minh Ph) gần bờ sng Sc Trăng. Một trong những nhn vật văn ha nổi tiếng sinh ra ở Sc Trăng l ng Vương Hồng Sễn, người gốc Triều Chu. ng đ ghi lại v sưu tập những chuyện xưa, sự kiện từ đầu thế kỷ 20 xảy ra ở Nam bộ v vng Saigon Gia Định, để lại nhiều ti liệu qu gi. Hiện nay bộ sưu tập gốm của ng được đặt ở phng mang tn Vương Hồng Sễn trong Viện Bảo tng Lịch sử, Thnh phố Hồ Ch Minh.
Bảo Lộc: Thị trấn lớn v tr ph nhất Lm Đồng sau Đ Lạt l Bảo Lộc, giu c nhờ cc đồn điền tr v cafe chung quanh vng. Ở đy c cộng đồng người Hoa kh đng so với cc vng khc trong tỉnh. Ti c gh vo tiệm bn tr, cafe Lm Kim Hoa của người Hoa. Chủ l 2 chị em gốc Phc Kiến, người chị đang ở Mỹ, c đồn điền mướn nhiều cng nhn v người gip việc ở tiệm trưng by v thử tr, cafe. Gần Ninh Chữ, Ninh Thuận, c một nghĩa trang Triều Chu, ở Phan Rang cộng đồng người Hoa c khoảng từ 3000 đến 4000 người.
Khng thể liệt k hết cc nhn vật người Minh hương từ trước đến nay trong qu trnh lịch sử nhiều thời đ đng gp vo văn ha Việt Nam như V Trường Toản, Trịnh Hoi Đức, L Quang Định, Ng Nhn Tịnh, Phan Thanh Giản, Mạc Thin Tch, Vương Hồng Sển... Ở đy chỉ nu ln vi nhn vật tiu biểu của cc thời kỳ đ qua trong lịch sử.
C thể thấy được sinh hoạt văn ha sinh động của người Hoa trước đy v hiện nay th khng c g hơn l đến khu Chợ Lớn. Ti đi cng với một người bạn gốc Hoa vo Chợ Lớn thăm viếng cc nh văn ha người Hoa. Trong Nh truyền thống gc đường Triệu Quang Phục v Nguyễn Tri (xưa gọi l đường Cy Mai) thường c triễn lm v cc hnh ảnh xưa ở Chợ Lớn cng cc sản phẩm mỹ thuật. Nh Truyền thống trước đy l nh ht Tam Đa của người Hoa trong vng. Cạnh nh truyền thống ở số 137 đường Triệu Quang Phục l trụ sở Hội Văn học Nghệ thuật cc dn tộc, chủ yếu l của người Hoa. Trụ sở l Hội qun của cha b (Thin Hậu) cho mượn. Cha Thin Hậu nằm ở gc đường Nguyễn Tri v Triệu Quang Phục. Đường Triệu Quang Phục xưa l đường Canton (Quảng Đng) trong thời Php v l trung tm Chợ Lớn. Phim Người Tnh, phỏng theo tự truyện LAmant của nh văn nữ Php Margurette Durras, được quay ở đường ny. Nh X Ty ở cạnh đy (gọi l X Ty v l ta nh hnh chnh của Php chuyn lo chuyện nhập, xuất cảnh v giấy tờ). Vng ny ngy xưa cũng được gọi l Minh Hương x.
Anh Trần Đại Tn, người Triều chu, qu ở Sc Trăng l người biết nhiều về lịch sử người Minh hương ở Nam bộ. Anh Tn tặng ti quyển sch của anh viết về người Hoa ở Nam bộ (4). Ni chuyện về cc địa l v phố xưa cũng như cc người Hoa danh tiếng trong lịch sử v hiện nay, như Trần Thnh trước đy v L Ngọc Minh hiện nay, với xưởng gốm ở Bnh Dương. Hoạt động của Hội gồm hội họa, thư php, nhiếp ảnh, xuất bản văn học. Ngoi ra cn c ban bảo trợ văn ha người Hoa, với chi hội ca ma nhạc c trụ sở l nh văn ha Quận 5, gần Đại Thế giới, đường Trần Hưng Đạo.
Từ hội qun, chng ti đi bộ đến thăm cha Thin Hậu do người Hoa Quảng Đng xy dựng, rất nhiều du khch nước ngoi viếng thăm. Kiến trc cha rất đẹp với cc tượng trn nc, mi cha bằng snh sứ rất cng phu v cc tranh khắc trn tường l những tuyệt tc rất trang nh của nghệ thuật người Hoa. Cạnh cha Thin hậu l đền Tam Sơn, trn đường Triệu Quang Phục, của người Phc Kiến (Phc Chu), nơi đy thờ Ngọc Hong, Quan m, Quan cng.., khng c chữ quốc ngữ chỉ c chữ Hn trong v ngoi đền. Theo anh Tn, th kế bn đền Tam Sơn, xưa kia c Thất phủ cổ miếu, nhưng đ bị ph đi, hiện nay l x nghiệp in, chỉ cn lại một bức tường. Đy l một mất mc văn ha to lớn.
Đến Đnh Minh Hương Gia Thạnh trn đường Trần Hưng Đạo, gặp lại bc Vương Quang Tm, hiện nay l người cai quản đnh m năm trước ti c đến. Đnh l ta nh cổ nhất Saigon, xy năm 1789, được cng nhận l một di tch lịch sử. Năm 1698, ở vng ny đ hnh thnh nn lng Minh Hương ở Gia Thạnh, lng Minh hương cn để lại cu ca dao
Gỏi chi ngon bằng gỏi tm cng
Đố ai lịch sự cho bằng lng Minh Hương.
Lần trng tu cuối cng của đnh l vo năm 1921. Trong đnh, bn phải thờ Trần Thượng Xuyn (c 2 di ảnh tướng Trần Thượng Xuyn) v Nguyễn Hữu Cảnh, bn tri thờ Trịnh Hoi Đức v Ng Gia Tịnh. Cạnh đ l 1 chung đồng do vua Minh Mạng tặng, với sắc phong v chuyển tn từ lng thnh đnh. Chung được ging một năm một lần vo ngy 16/1. Sau chnh điện l sn rất rộng gọi l Thin Quang Tỉnh (giếng trời). Đnh Minh hương Gia Thạnh cũng l nơi tề tựu, gặp gỡ của nhm Bnh Dương thi x, sng lập bởi Trịnh Hoi Đức, Ng Nhn Tịnh, L Quang Định, với nhiều nhn sĩ đến đy để ngm thơ, xướng họa vo cuối thế kỷ 18 v đầu thế kỷ 19.
Cha Gic Lm l ngi cha thuộc loại xưa nhất Saigon. Cha nằm ở Ph Thọ Ho kế quận 5 (nay l đường Lạc Long Qun, quận Tn Bnh), vẫn cn giữ nguyn khng thay đổi nhiều sau bao năm từ lc thnh lập. Cha được cư sĩ người Minh hương tn l L Thụy Long xy dựng vo năm 1744 ở vng thanh vắng nhiều cy cối khng xa cha Cy Mai v G cy mai, một nơi thanh lam thắng cảnh của Gia Định m Gia Định thi x của Trịnh Hoi Đức thường hay nhm họp lm thơ. L Thụy Long c tn ring l Cẩm, chuyn nghề đan đệm bn nn người địa phương gọi l ng Cẩm Đệm. V thế cha cn c tn l Cẩm Sơn, Sơn Can hay Cẩm Đệm. Năm 1772 ha thượng Vin Quang tới trụ tr, từ đ mới đổi tn cha l Gic Lm. Khi xưa lc cha được xy dựng như một ci am, xa cư dn, rất thanh vắng, cy cối rậm rạp, thch hợp cho sự tu dưỡng, tu hnh. Trong quyển Gia Định thnh thng ch, Trịnh Hoi Đức đ miu tả cảnh cha như sau: "Cha toạ lạc trn g Cẩm Sơn, cch pha Ty lũy Bn Bch ba dặm..., cy cao như rừng, hoa nở tựa gấm, sng chiều my khi nổi bay quanh quất, địa thế tuy nhỏ m nh th!...". Cha hiện nay được cng nhận l di tch lịch sử - văn ha quốc gia.
Nghề lm gốm l nghề tiểu cng nghiệp lu đời, bắt đầu từ khi người Minh hương đến định cư ở xứ Đồng Nai. Hiện nay ở tỉnh Đồng Nai v Bnh Dương, đa số cc chủ l gốm l do người Việt gốc Hoa, hay Minh hương đảm trch. Họ đ lm nghề ny cha truyền con nối bao nhiều đời cho đến nay. Đy l hai trung tm gốm sứ lớn nhất Nam bộ với nhiều thợ, nghệ nhn người Hoa. Vo thế kỷ 18, đ tồn tại một trung tm gốm sứ mang tn Xm L Gốm ở vng quận 8, Thnh phố Hồ Ch Minh (pha Chợ Lớn). Xung quanh vng ny cn c nhiều địa danh như L Rn, Xm L Siu, xm L Gạch .. Địa bn xm L Gốm xưa kh rộng, gồm cc lng Ha Lục (quận 8), Ph Định-Ph Lm (quận 6), Ph Gio-G Cy Mai (quận 11) trải di đi bờ knh Ruột Ngựa, knh-rạch L Gốm. Những con knh ny l tuyến đường giao thng chnh của khu vực Chợ Lớn, dng ghe xuồng chở hng sản xuất đến cc tỉnh miền Ty (15).
Gốm vng Saigon-Gia Định-Đồng Nai ở thế kỷ 18,19 v 20 nổi tiếng c đặc th ring v nổi tiếng tốt m nhiều nh văn ha sử, khảo cổ trước đy gọi l gốm "Cy Mai" (được biết đến qua những gốm xưa tm được ở g Cy Mai v khu vực đường Cy Mai, Chợ Lớn) nay được xếp loại v gọi chung l gốm Bin Ha, Saigon. Ngy nay chỉ cn lại di tch l gốm Hưng Lợi thuộc lng Ha Lục (phường 16 quận 8), gần lng Ph Định, nằm ven knh Ruột Ngựa, của xm L Gốm xưa. Cuộc khai quật năm 1997-1998 đ tm thấy tại đy phế tch 3 l gốm, trn một g lớn chứa đầy mảnh gốm của cc loại lu, khạp, siu, chậu.. (15) Ngy nay những nơi cn tiếp tục truyền thống gốm cổ truyền của người Hoa hiện nay cn r nhất ở những l lm lu gốm ở Bin Ha hoặc ở khu vực Q.9 TPHCM (Thủ Đức cũ, gần Cng vin Văn ha dn tộc đang xy dựng), v một số cơ sở nhỏ sản xuất đồ gốm gia dụng ở vng Li Thiu.
Ngoi ra, ảnh hưởng văn ha m người Minh Hương để lại su đậm nhất trong đời sống Nam bộ l ngn ngữ. Tiếng Việt miền Nam được lưu dn Minh hương v Hoa mang vo bổ xung cho tiếng Việt thm phong ph. Theo Bnh Nguyn Lộc, những từ sau c nguồn gốc Minh hương (19)
Cc từ gốc Triều Chu
Lẩu: C nguồn gốc từ lẩu l một mn canh của Triều Chu, đựng trong một thứ bt đặc biệt bằng Laiton.
Ta: Chnh cc ch rể Triều Chu, lưu vong nh Minh đ đưa ra danh từ Ta vo Nam, v bị ta hiểu l Cha.
Hn: Do Hưng. Triều Chu đưa vo v họ đọc l Hinh th đng l ta phải viết l Hnh.
Xui: Tiếng nầy đất Bắc c nhưng vay mượn lu đời hơn v ni l Xi Quẩy. Do chữ Suy m ra, đọc theo Triều Chu, Hn Xui = May Rủi.
Khổ Tai: Một mn ăn khc m dn miền Nam rất ưa v họ gọi l KHỔ TAI. do người Triều Chu đọc H Tai (Hải To), một thứ rong biển m họ nấu với đường để bn cho dn miền Nam ăn.
Cc từ gốc Quảng Đng
X Mụi: do Quảng Đng gọi Xu Mụi, chữ Nho l Tiu Mai.
Cng xi: Cng Ty, do Quảng Đng đưa vo.
Hủ tiếu: Khng biết chữ ra sao, nhưng do Quảng Đng đưa vo, họ ni l Phải, khng hiểu sao ta lại biến thnh Hủ Tiếu.
Xu Mại: Khng biết chữ nghĩa ra sao, nhưng đa số cc mn ăn đều do Quảng Đng đưa vo.
Chạp Ph: Chỉ l Tạp ha. Nhưng chnh người Quảng Đng lại cho n ci nghĩa hạn chế l thực phẩm: trứng vịt, tm kh, c kh,v.v. cn cc cửa hng bn cc thứ khc cũng tạp nhạp lại khng được gọi l chạp ph.
Gi Ch Quảy: Thật đng l Dầu ch quảy tức con quỷ nướng trong dầu, chỉ loại bnh bột m chin mỡ.
Ly: Cốc bằng pha l, người Quảng Đng gọi l P L Pi, tức Pha L Bi, ta nuốt hết, chỉ chừa lại L v đọc l Ly.
X Thẩu: Chữ Nho l Sự Đầu, chủ sự, nhưng bị ta hiểu l ng chủ.
Điều ny cho ta thấy miền Nam ban đầu chịu ảnh hưởng nhiều của phong tục, sinh hoạt, tập qun người Minh hương.
Ngoi H Tin, th nơi pht triển đầu tin của người Minh hương l xứ Đồng Nai, gồm C lao phố, Bin Ha, Bến Ngh-Chợ Lớn. Nng Nại đại phố tức l Chợ Lớn của xứ Đồng Nai. Đồng Nai m theo tiếng Quảng Đng l Nng Nại. Một trong những người đến cng thời với Trần Thượng Xuyn (hay cn gọi l Trần Thắng Ti) l ng nội của Trịnh Hoi Đức từ tỉnh Phc Kiến. Trong miếu Quan Đế ngy nay, ng c tn trong danh sch những người sng lập ra miếu ny ở C Lao phố năm 1684 (nay l x Hiệp Ho). Miếu Quan Đế (Cha ng) hiện nay vẫn cn v l miếu thờ cổ nhất ở Nam bộ. V cha của Trịnh Hoi Đức sau đ cũng gp cng vo hương khi của cha Quan Đế.
Tư liệu qu gi v phong ph nhất về lịch sử khai khẩn Nam bộ l quyển Gia Định thnh thng ch của Trịnh Hoi Đức. Trịnh Hoi Đức lc thiếu thời học với V Trường Toản.
Trịnh Hoi Đức viết về C lao Phố (18):
"Nng Nại (tức Đồng Nai) đại phố, lc đầu do Trần Thượng Xuyn khai ph, tức Trần Thắng Ti chiu tập người bun nước Tu đến kiến thiết phố x mi ngi tường vi, lầu cao, qun rộng, dọc theo bờ sng lin lạc di 5 dặm, chia v vạch lm 3 đường phố, đường phố lớn lt đ trắng, đường phố ngang lt đ ong, đường phố nhỏ lt gạch xanh, đường rộng bằng phẳng, kẻ bun tụ tập, ghe thuyền lớn ở biển v ở sng đến đậu, ấy l một chỗ đại đ hội m những nh bun bn giu c ở đy l nhiều nhất hơn thảy những nơi khc".
C lao Phố trở thnh một cảng quan trọng đầu tin của Nam bộ, đn nhận thương thuyền nước ngoi, hưng thịnh suốt khoảng 90 năm từ khi Trần Thượng Xuyn đến với qun đội, suy thoi từ khoảng 1775, tức l khoảng sau 90 năm, để nhường cho Chợ Lớn, Bến Ngh (Si Gn) sau ny. Trước khi Trần Thượng Xuyn được cha Nguyễn đưa đến c lao Phố, đ c người Việt từ miền Trung đến ở ni Dinh (M Xoi) vng B Rịa từ năm 1658 v vng Long Thnh. Nhờ vậy, khi Trần Thượng Xuyn đến c lao Phố đ c dn Việt, dĩ nhin người dn tộc như người Mạ, người Khmer, Chăm cũng tới lui trao đổi hng ha.
Trần Thượng Xuyn đến với qun sĩ v gia đ nh mang theo, nhiều binh sĩ ny vẫn tiếp tục cầm vũ kh theo đuổi binh nghiệp nhưng một số lập nghiệp tại vng đất mới. Sau một thời gian, thm một số cư dn v thương gia đến sau, với vốn liếng để lập chợ. C lao Phố trở thnh cảng sầm uất xuất nhập khẩu, với kho hng dự trữ hng ha nhập vo v dự trữ hng ha thu mua từ nhiều nguồn của cư dn sống trong vng Đồng Nai như lm sản, ng voi, nai, heo rừng, sừng t gic..
Nguyễn Hữu Cảnh, do cha Nguyễn gởi vo sau ny để cai quản vng đất mới, đến C lao Phố ngay lc c lao với cảng đang hưng thịnh, nhưng trụ sở hnh chnh v đồn binh đặt ở Si Gn. ng Nguyễn Hữu Cảnh vo c lao Phố với thủy qun. Khi ng mất ở Rạch Gầm, quan ti được đưa về C lao Phố, rồi từ đấy về miền Trung theo đường thủy, chn ở qu ng l Quảng Bnh. Chứng tỏ C lao Phố lc đ l cảng quan trọng, sầm uất nơi cập bến của tu b khi đi v đến Đồng Nai, cửa ngỏ của Nam bộ. Hiện nay ở C lao Phố cn đền thờ mộ tượng trưng ng, do dn chng thiết lập để nhớ ơn ng.
C lao Phố bắt đầu suy thoi khi lưu dn cng xuống vng đồng bằng sng Cửu Long cng nhiều, biến vng Mỹ Tho v cc vng phụ cận thnh nơi sản xuất la gạo, cy tri, thủy sản lớn nhất của miền đất mới Gia Định - Đồng Nai. Hơn nữa C lao Phố thiếu hng ha đưa ra ngoi v lm sản dần dần t đi v khng cn l sản phẩm chnh cần ở thị trường. Nhiều thương gia lần đời xuống Si Gn-Chợ Lớn để mua bn nguồn la gạo dồi do của đồng bằng sng Cửu Long bắt đầu dư để xuất đi nhiều nơi ở Đng Ngoi v nhiều nơi khc m la gạo l nhu yếu phẩm chnh. C Lao Phố tn lụi v chấm dứt khi qun Ty Sơn do Nguyễn Nhạc đến tấn cng, đốt ph phố c lao v giết rất nhiều người Minh hương trong vng. Đại Nam nhất thống ch ghi r qun Ty Sơn đến "dỡ lấy hết nh cửa, gạch đ của cải chở về Quy Nhơn, từ đời Gia Long trung hưng tuy người ta c trở về, nhưng trăm phần chưa được một". Những người sống st đều chạy xuống vng Bến Ngh v Chợ Lớn lập phố x v chợ mới gần chợ Tn Kiểng. Từ đ Chợ Lớn cng trở nn pht triển hơn v l trung tm thương mại ở Gia Định v miền Nam. Thương thuyền khắp nơi vo bun bn v chở sản phẩm như la gạo đi cc vng v cc nước như Trung quốc v M Lai.
Năm 1822, khi người Anh ỏ Bengal (Ấn độ) v Singpapore gởi ng John Crawfurd vo Gia Định gặp Tổng trấn L Văn Duyệt để tm hiểu về thương mại, Crawfurd c viết về Chợ Lớn (lc đ gọi l Saigon) v Bến Ngh như sau ..Đy l lần đầu tin ti tới Saigun (Si Gn) v Pingeh (Bến Ngh). V ti bất ngờ thấy rằng n khng thua g kinh đ nước Xim. Về nhiều mặt trng n cn sầm uất hơn, khng kh mt mẻ hơn, hng ha phong ph hơn, gi cả hợp l hơn v an ninh ở đy rất tốt, hơn nhiều kinh thnh m chng ti đ đi qua. Ti c cảm gic như đy l một vương quốc l tưởng. . . . Dinh Tổng trấn kh đồ sộ v uy nghim. Cc thnh tr nằm ở bờ sng An Thng h. Nơi đy bun bn sầm uất. Dn xiu tn tới đy được Tổng trấn cho nhập hộ tịch, qua một hai đời đ trở thnh người Gia Định. Đng nhất nơi đy l dn Trung Hoa. Cc dn tộc nơi đy được nh nước bảo hộ v họ đều c nghĩa vụ như nhau. Tất cả đều được sống trong bầu khng kh an lnh. Trộm cướp khng c. Người ăn my rất hiếm. Tổng trấn rất nhn từ, tha cả bọn giặc, bọn phỉ, bọn trộm cướp ăn năn. Nhưng ng lại rất tn bạo với bọn cố tnh khng chịu quy phục triều đnh. Chưa ở đu kỷ cương php nước được tn trọng như ở đy.. . . Ở đy chng ti mua được rất nhiều la gạo, ng voi, sừng t gic, cc hng tơ lụa, đũi thật đẹp.. Cũng theo Crawfurd th ở Chợ Lớn nh cửa của thương gia Trung Hoa đồ sộ hơn nh cửa của người Việt nhiều. Đang khi John Crawfurd đi thơ thẩn, ba gia đnh Trung Hoa loại kh giả nhất đ ra cửa mời ng vo chơi (20).
Nếu cảng c lao Phố vẫn cn th đy l khu phố cổ thương mại thứ hai ở Việt Nam sau phố cổ Hội An, được thnh lập với sự đng gp lớn của người Hoa. Cch đy 14 năm (1993), mộ tướng Trần Thượng Xuyn được khm ph nằm ở Tn Uyn, tỉnh Bnh Dương, cạnh hữu ngạn sng Đồng Nai, m ti c dịp đến thăm (9). Đnh Tn Ln, ỏ thnh phố Bin Ha, cạnh c lao Phố l nơi thờ tướng Trần Thượng Xuyn c sắc phong của vua Minh Mạng. Được xếp hạng l một di tch lịch sử văn ha. Đnh ở vị tr rất đẹp, trước măt đền l sng Đồng Nai với cy cổ thụ lớn ngay cạnh sng. Tn Ln l tn gọi của vng bn pha chợ Bin Ha nơi tướng Trần Thượng Xuyn xưa kia đng qun, sử ghi l xứ Bn Ln, sau đổi l Tn Ln. Bn Ln c thể l do chữ Bằng Lăng ni trại ra. Cy bằng lăng l cy bản địa, mọc rất nhiều trước đy trong vng Đồng Nai v Gia Định. Hiện nay cy bằng lan cn c thể tm thấy trong cc rừng cn lại ở Đng Nam bộ (như rừng Ct Tin) v một vi tỉnh ở Ty nguyn (Lm Đồng, Dak Lak).
Lại chnh trị nữa ri aka ơi...
Ngy lễ 2/9 mnh chỉ ở nh ,khng đi đu cả(c tiền đu m đi)
Dn việt nam ngho m chịu chơi lắm!Một năm ăn khng biết bao nhiu ci lễ!
Vậy cũng tốt,c tiền tiu dng gip cho nền kinh tế pht triển.Chỉ sợ nhiều người giống như tui suốt ngy chỉ ở nh.
Nhớ cu:Phu xướng phụ ty
Lm vợ phải biết giữ Uy cho chồng
Gip chồng chớ c kể cng
Chồng giận th tối nằm khng thiệt buồn
Anh ta sẽ giống chuồn chuồn
Bay đi chỗ khc m ruồng đm hoa
Trăm năm trong ci người ta
Đn b phụ nữ thiệt l khổ gh!
